Actualización | 04-12-2023
El siguiente vocabulario
ha sido tomado y autorizado por los autores del libro “Shüptun-El eco” (2019),
material que ofrece un estudio gramatical del idioma Günün a yajüch y cuenta
con dos diccionarios (Günün a yajüch–Castellano, Castellano-Günün a yajüch).
También cuenta con una introducción que comenta el proceso histórico del idioma
(1882-1960) y cuenta el proceso de documentación y revitalización que venimos
llevando como sujeto de derecho Pueblo Günün a küna (2007-2018).
Numerales
1: chüyü
2: p’üch
3: gütr
4: maalü, maala
5: tanka
6: trüman
7: katrap’üch
8: katrgütr
9: katrmaalü
10: tsamatskü
100: pataka
1.000: warranka
1.000.000: janün
A
a: posp.
–jna, –na, –kan
agua: s. yagüüp
agudo,
afilado: adj. yüüsük
ahí: adv. suwün
ala: s. ajanü
algunos: adv. ükün
amarillo: adj. tuwaw
ancho: adj. bat
angosto: adj. sütr
animal: s. ajmay
año: s.
yüshawaw, yüshnaukü
apretar: v. yapsüpü
apuñalar: v. yamjü
aquí, acá: adv. watün
arañar: v.
yaushününü
árbol: s. tülü,
dülü
arena: s.
chüjchüj
arrastrar: v.
yashüntachü
arrojar: v. yagümtü
arroyo: s. yaatü,
jaatü
astro: s. apiujük
atar: v.
yakashkü
B
barriga: s. jatütr
beber: v.
yagüü, yaküü
blanco: adj. kalü,
külü
boca: s. apülk
bosque: s. tülün
bueno: adj. jatkü
C
cabeza: s. yagüüjü
cabello: s. nakük
caer: v. yagaukü
cálido: adj. gütsü
caminar: v.
yampajnü
camino: s. üpatr
cantar: v. yamlüwü
carne: s. p’üchwa
cavar: v.
yanaküchü
cazar: v. yaubanü
cenizas: s. gapgap
cerca: adv. kata
cerro: s. tran,
trün, kajlül, kalül
chupar
(beber): v. yagüü, yaküü
cielo: s. ajwü
cola: s. apülk
comer: v. yaknü
cómo:
pron.interr. küsa
con: posp.
–jna, –na, –kan
contar
(narrar): v. yanüjüchü
corazón: s.
ach’ajow
corteza: s. ampüch
cortar: v.
yaptüshchü
corto: adj. tagü
correcto: adv. atela
coser: v. yatgünü
cuándo: pron.interr. künüchü
cuello: s. k’ual
cuerda: s. yalüs
cuerno: s. ajwalay
D
dar: v. yatü
decir: v. yasü
delgado: adj.
güshgüsh
derecha: s. yüshna,
wataauk
derribar: v.
yakaukaktünü
día: s. amaja
diente: s. ajayü
dónde: pron.
interr. mükna
dormir: v. yapshawü
E
echarse: v.
yapshüwü
él, ella: pron.
pers. sasü
ellos,
ellas: pron. pers. sasü
en: posp. –jna,
–na, –kan
escuchar: v.
yachüknü
escupir: v. yapachü
ese, aquel: adv. sasü
espalda: s. yachüj
esposa: s.
yamkaank
esposo: s.
pashtray
este: adv. wasa
estrecho
(angosto): adj. sütr
estrella: s. shakalü
F
flaco: adj.
güshgüsh
flor: s.
shükütküt, küchü
flotar: v.
yaujüchü
fluir: v. yajülnü
frío: s. küya
frotar: v.
yakütütrnanü
fruta: s. gaalü
fuego: s. ajwakük
G
golpear: v.
yamjashchü, yagümgümkünü
gordo: adj. üwank
grande: adj. düpüt
grasa: s. üwank
gusano: s. yüshgük
H
helar: v.
yasgürüchü
herbazal: s. künkün,
güngün, jünjüna
hielo: s. muwa
hierba: s. yülü,
yala
hígado: s. yagün
hincharse: v.
yantawülnanü
hoja: s.
atsüktsük
hombre: s.
pashtray
hueso: s. ujütr
huevo: s. gügü
humo: s. amtügüj
I
izquierda: s. güshna,
küshna
J
jugar: v. yagülwü
L
lago: s. aükün
largo: adj. bajay
lavar: v.
yampülkachü
lejos: adv. jükü
lengua: s. awünk
limpiar: v. yatsü
llanura: s. düwü,
chanül, chamül
lleno: adj.
kübashlük, traktra
lluvia: s. shlünan
lomo: s. yachüj
luna: s. trümün
a apiujük
M
madre (para
el hombre): s. mama
madre (para
la mujer): s. elümtsüm
malo: adj. güpün
mallín: s. künkün,
güngün, jünjüna
mano: s.
yagashl, yagal
mar: s. külülü,
külüla
marido: s.
pashtray
matar: v. yaubanü
médano: s. chüchü,
chüjchüj
mojado: adj.
achabütbütjay
montaña: s. atük
morder: v.
yamtsütskü
morir: v.
yajkaamü
muchos: adv. chüpü
mujer: s.
yamkaank
N
nadar: v. yawüshü
nariz: s. anütr
negro: s. aügüma
niebla: s.
maaschün
nieve: s. yajaw
niño: s. güschüj
no: adv. bakü
noche: s. trümün
nombre: s. atüüla,
adüüla
nosotros: pron.
pers. küsan
nube: s. shaaküt
nuevo: s. kaaya
O
oír: v.
yachüknü
ojo: s. yatütk
oler: v. yayüjü
oreja: s.
yatsütsk
otro: adv.
anaayü
P
padre (para
el hombre): s. yaugüünü
padre (para
la mujer): s. elüm
pájaro: s. tsügü
pájaro dormilón/atajacaminos: s. chüwüt
(Systellura longirostris)
palo: s. üpük
pampa: s. düwü,
chanül, chamül
partir: v.
yamjülchü
pasto: s. yala,
yülü
pecho (de
la mujer): s. ausga
pecho (del
hombre): s. ajüjü, ashgüt
pelear: v. yagayü
pensar: v.
yawajchü
pequeño: s. güshchü
perro: s. daashü
pesado: adj.
shümnaw
pez,
pescado: s. chalü
pie: s. yatskü
pie (estar
de):
v. yatünü
piedra: s. chüüyü
piel: s. anüslük
pierna: s. yapgüt
piojo: s. chütr
pluma: s. ajach
pocos: adv.
güschüj, taayü
podrido: adj.
chüshgü
polvo: s. taptap
porque: adv.
künchükal
primera: adj. ana
primero: adj.
chüyach
Q
qué:
pron.interr. künchü
quemar: v. yaulüpü
quién:
pron.interr. küntül
R
raíz: s. aatak
rascar: v.
yaushününü
recto: s. gütü
redondo: adj.
k’alk’al
refregar: v.
yakütütrnanü
reír: v.
yajayjayü
respirar: v.
yashüshü
río: s. aashkach
rodilla: s. atüküm
rojo: adj.
gültrü
romo: adj.
kapüjya
S
saber: v.
yashümtü
sal: s. jütran
sangre: s. günaw
seco: adj.
kashtran
semilla: s. achüla
sentarse: v.
yamtsükü
serpiente: s. yashcha
sí: adv. aa,
awa
sol: s. amaja a
apiujük
soplar: v.
yapüyümskü
sostener: v. yatsgü
suave: adj.
tüptüp
sucio: adj.
pütpüt
T
temer: v.
yagümayü
tierra: s. atük
tirar
(arrastrar): v. yashüntachü
tirar
(arrojar): v. yagümtü
tirar
(empujar): v. yasüntü
todos,
todas: adv. kajwuk
tomar (beber): v. yagüü, yaküü
tripas: s. ajatrwü
tú, usted: pron.
pers. kümaw
U
uña: s. apas
ustedes: pron. pers. küman
V
venir: v. yakü
ver: v. yakshlü
verde: s. ayaknüs
viejo/a
(cosa): adj. anüshna
viento: s. üyüy
vivir: v.
yajajtrü
volar: v. yapütü
voltear
(derribar): v. yakaukaktünü
vomitar: v.
yashküjü
Y
y: conec.
tsük
yo: pron.
pers. kua
