Actualizado | 04-12-2023
El
siguiente vocabulario ha sido tomado y autorizado por los autores del libro
"Shüptun-El eco" (2019), material que ofrece un estudio gramatical
del idioma Günün a yajüch y cuenta con dos diccionarios (Günün a
yajüch–Español, Español-Günün a yajüch). También cuenta con una introducción
que comenta el proceso histórico del idioma (1882-1960) y cuenta el proceso de
documentación y revitalización que venimos llevando como sujeto de derecho
Pueblo Günün a küna (2007-2018).
Numerales
chüyü: 1
p’üch: 2
gütr: 3
maalü,
maala: 4
tanka: 5
trüman: 6
katrp’üch: 7
katrgütr: 8
katrmaalü: 9
tsamatskü: 10
pataka: 100
warranka: 1.000
janün: 1.000.000
A
aa: adv. sí
aashkach: s. río
aatak: s. raíz
achabütbütjay: adj. mojado
achüla: s. semilla
ach’ajow: s. corazón
adüüla: s. nombre
ajach: s. pluma
ajanü: s. ala
ajatrwü: s. tripas
ajayü: s. diente
ajmay: s. animal
ajüjü: s. pecho (del hombre)
ajwakük: s. fuego
ajwalay: s. cuerno
ajwü: s. cielo
amaja: s. día
amaja
a apiujük: s. sol
ampüch: s. corteza
amtügüj: s. humo
ana: adv. primera
anaayü: adv. otro
anüslük: s. piel
anüshna: adj. viejo/a (cosa)
anütr: s. nariz
apas: s. uña
apiujük: s. astro
apülk: s. boca, cola
ashgüt: s. pecho (del hombre)
atsüktsük: s. hoja
atela: adv. correcto
atük: s. montaña, tierra
atüküm: s. rodilla
atüüla: s. nombre
ausga: s. pecho (de la mujer)
aügüma: adj. negro
aükün: s. lago
awa: adv. sí
awünk: s. lengua
ayaknüs: adj. verde
B
bakü: adv. no
bajay: adj. largo
bat: adj. ancho
CH
chalü: s. pez, pescado
chanül: s. pampa, llanura
chamül: s. pampa, llanura
chüchü: s. médano
chüjchüj: s. arena, médano
chüpü: adv. muchos
chüshgü: adj. podrido
chütr: s. piojo
chüüyü: s. piedra
chüyach: num. primero
chüwüt: s. pájaro dormilón ó atajacaminos (Systellura
longirostris)
D
daashü: s. perro
dülü: s. árbol
düpüt: adj. grande
düwü: s. pampa, llanura
E
elüm: s. padre (la mujer)
elümtsüm: s. madre (para la mujer)
G
gaalü: s. fruta
gapgap: s. cenizas
gügü: s. huevo
günaw: s. sangre
gültrü: adj. rojo
güngün: s. mallín, herbazal
güpün: adj. malo
güshchü: s. pequeño, niño
güschüj: adv. poco
güshgüsh: adj. delgado, flaco
güshna: adv. izquierda
gütsü: adj. cálido
gütü: adj. recto
J
jaatü: s. arroyo
jatkü: adj. bueno
jatütr: s. barriga
jna: prep. a, en, con
jükü: adv. lejos
jünjüna: s. mallín, herbazal
jütran: s. sal
K
kaaya: adj. nuevo
kajlül: s. cerro
kajwuk: adv. todos, todas
kalü: adj. blanco
kalül: s. cerro
kan: posp. a, en, con
kapüjya: adj. romo: s.
kash: s. flor
kashtran: adj. seco
kata: adv. cerca
kua: pron.pers. yo
küsa: pron.interr. cómo
kübashlük: adj. lleno
külü: adj. blanco
külülü: s. mar
külüla: s. mar
küman: pron.pers. ustedes
kümaw: pron.pers. tú, vos usted
künchü: pron.interr. qué
künchükal: adv. porque
künkün: s. mallín, herbazal
küntül: pron.interr. quién
künüchü: pron.interr. cuándo
küsan: pron.pers. nosotros
küshna: adv. izquierda
küya: s. frío
K’
k’alk’al: adj. redondo
k’ual: s. cuello
M
maaschün: s. niebla
mama: s. madre (para el hombre)
muwa: s. hielo
mükna: pron.interr. dónde
N
na: prep. a, en, con
nakük: s. cabello
P
pashtray: s. esposo, hombre, marido
pütpüt: adj. sucio
P’
p’üchwa: s. carne
S
sasü: pron.pers. él, ella
sasü: adv. ese
shaaküt: s. nube
shakalü: s. estrella
suwün: adv. ahí
shükütküt: s. flor
shümnaw: adj. pesado
sütr: adj. estrecho, angosto
SHL
shlünan: s. lluvia
TS
tsügü: s. pájaro
tsük: conec. y
T
tagü: adj. corto
taptap: s. polvo
taayü: adv. pocos
tuwaw: adj. amarillo
tülü: s. árbol
tülün: s. bosque
tüptüp: adj. suave
TR
traktra: adj. lleno
tran: s. cerro
trümün: s. noche
trümün
a apiujük: s. luna
trün: s. cerro
U
ujütr: s. hueso
Ü
ükün: adv. algunos
üpatr: s. camino
üpük: s. palo
üwank: adj. gordo | s. grasa
üyüy: s. viento
W
wasa: adv. este
wataauk: s. derecha
watün: adv. aquí, acá
Y
yaatü: s. arroyo
yachüj: s. espalda, lomo
yachüknü: v. oír, escuchar
yagal: s. mano
yagashl: s. mano
yagaukü: v. caer
yagayü: v. pelear
yagülwü: v. jugar
yagümayü: v. temer
yagümgümkünü: v. golpear
yagümtü: v. arrojar, tirar
yagün: s. hígado
yagüü: v. beber, chupar
yagüüjü: s. cabeza
yagüüp: s. agua
yajajtrü: v. vivir
yajaw: s. nieve
yajayjayü: v. reír
yajkaamü: v. morir
yajülnü: v. fluir
yakashkü: v. atar
yakaukaktünü: v. derribar, voltear
yaknü: v. comer
yakshlü: v. ver
yakütsü: v. limpiar
yakü: v. venir
yakütütrnanü: v. frotar, refregar
yaküü: v. tomar, beber, chupar
yala: s. pasto
yalüs: s. cuerda
yamjashchü: v. golpear
yamjü: v. apuñalar
yamjülchü: v. partir
yamkaank: s. esposa, mujer
yamlüwü: v. cantar
yampajnü: v. caminar
yampülkachü: v. lavar
yamtsükü: v. sentarse
yamtsütskü: v. morder
yanaküchü: v. cavar
yantawülnanü: v. hincharse
yanüjüchü: v. contar, narrar
yapsüpü: v. apretar
yaptüshchü: v. cortar
yapshawü: v. dormir
yapshüwü: v. echarse
yapachü: v. escupir
yapgüt: s. pierna
yapütü: v. volar
yapüyümskü: v. soplar
yasgürüchü: v. helar
yasü: v. decir
yasüntü: v. tirar, empujar
yashüntachü: v. arrastrar
yashüshü: v. respirar
yashümchü: v. saber
yashcha: s. serpiente
yashküjü: v. vomitar
yashüntachü: v. tirar, arrastrar
yatsütsk: s. oreja
yatskü: s. pie
yatsgü: v. sostener
yatgünü: v. coser
yatü: v. dar
yatütk: s. ojo
yatünü: v. estar de pie
yaubanü: v. cazar, matar
yaugüünü: s. padre (el hombre)
yaujüchü: v. flotar
yaulüpü: v. quemar
yaushününü: v. arañar, rascar
yawajchü: v. pensar
yawüshü: v. nadar
yayüjü: v. oler
yülü: s. pasto
yüshawaw: s. año
yüshgük: s. gusano
yüshna: s. derecha
yüshnaukü: s. año
yüüsük: adj. agudo, afilado
